با توجه به اینکه امروز تمرکز روی کووید ۱۹ قرار دارد، در حوزه سلامت و ارتباطات، گفتمان متخصصان و گفتمان مردم معمولی را شاهد هستیم و گفتار و نوشتار‌های تولید شده در این دو دسته قرار می‌گیرد. در عین حال نیازمند این هستیم که کلیه گروه‌های اجتماعی با درک متفاوت در جامعه مورد توجه قرار گیرند.
به گزارش پایگاه خبری روابط عمومی هنر هشتم، به مناسبت هفته پژوهش (۲۲ تا ۲۸ آذرماه)، سلسله نشست‌هایی در دانشگاه‌های کشور در حال برگزاری است، روز گذشته وبیناری با محور گفتمان علوم اجتماعی، کرونا و اقناع افکار عمومی توسط دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی با حضور اساتید دانشگاه برگزار شد.
هادی خانیکی، استاد علوم ارتباطات و عضو هیأت علمی دانشگاه در این نشست گفت: دو ویژگی ویروس کرونا بر همگان روشن است، اولین نوپدید بودن آن و دیگری عالمگیر شدن این ویروس در مدتی کوتاه در کشورهای پیشرفته و سایر کشورها است، لازم است که مواجهه‌ای سریع، پرشتاب و پردامنه به‌خوبی مورد توجه قرار بگیرد.
نه تنها جامعه ما بلکه کلیه نهادها در مدت کوتاهی با بحران کرونا که زیرساخت‌های فناورانه و متناسبی را می‌طلبید، مواجه شد؛ اگر بخواهیم به عقب برگردیم، می‌بینیم که وقتی جامعه ما با این ویروس نوظهور روبه‌رو شد، گفتمان‌های مسلطی را مورد نظر قرار داد و فضای غالب این بود که بحران کرونا یک مسأله بهداشتی و مربوط به سلامت است، در نتیجه خط مقدم برای مواجهه با آن منظر بهداشت و سلامت بود. انتظار این بود که اطلاع رسانی، آموزش، آمارها، پیشگیری و درمان در چارچوب این انگاره پرداخته شود. این مسأله هم نقاط قوت و هم نقاط ضعفی را در پی داشت. از نقاط قوت آن دیده شدن پیام‌های سلامت بود و از نقاط منفی آن هم گسترش انتقال‌های جعلی اخبار و فیک نیوز‌ها بود. اینجاست که بیشترین درگیری ذهنی از منظر سلامت به وجود آمد.
به گفته این استاد دانشگاه، اگر به افکار عمومی و چگونگی اقناع آن فکر کنیم، انتظار داریم ببینیم که چگونه می‌توان افکار عمومی را درگیر کرد تا اعتماد مردم به آمارهای رسمی و قبول رعایت پروتکل‌ها افزایش پیدا کند. مهمترین تهدیدی که در این گفتمان وجود داشت، نوع باور به این مسأله بود که کرونا موقتی است و با گرم شدن هوا وضعیت بهتر می‌شود اما با ادامه روند بیماری متوجه شدیم که این اتفاق نیفتاد و خیز دوم شیوع کرونا را در اوایل تابستان داشتیم و غلبه مشکلات اقتصادی افزایش پیدا کرد، مفاهیم دورکاری، فروشگاه‌های اینترنتی، انجام خدمات بانکی و تلاش برای بالا بردن سرعت انطباق ارگان‌ها ناظر بر مسائل اقتصادی قرار گرفت و نظام اجرایی و حاکمیت دولت را هم در تردید در اعمال دستورالعمل‌های بهداشتی اعمال قرنطینه، برگزار شدن یا نشدن کنکور و مراسم مذهبی یا باز نشدن یا باز شدن مدارس قرار داد. در زمان پیک مرگ و میر و ابتلا، گفتمان اجتماعی فرهنگی نیز پررنگ شد و همین‌جاست که از منظر علوم اجتماعی، تعلیق حضور در حوزه‌های عمومی و تعلیق مناسبات و روابط اجتماعی اهمیت پیدا کردند.
خانیکی در ادامه افزود: آثار ناشی از تنهایی قرنطینه، آثار روانی و اجتماعی در جامعه بروز و ظهور پیدا کرده و بیشتر به چشم می‌خورد و دیگر مسأله فقط و فقط بالا بودن مرگ‌و‌میر و نبود دارو و کمبود تخت‌ها نیست، بلکه در کنار این مشکلات، معضلات روانی هم بروز پیدا کرده است. عادت زیسته ایرانیان که همبستگی در عیادت‌ها و سوگ‌ها بوده، باید به گونه دیگری نگریسته شود.
در آخرین نظرسنجی‌ها جامعه آماری نشان داد، ۵۱ درصد مردم نگران وضعیت اقتصادی و ۴۹ درصد نگران ابتلا به کرونا بودند. این آمارگیری هم در شمال شهر و هم در جنوب شهر یکنواخت بود، اما جنسیت در آن تأثیر‌گذار شده یعنی مردان نگران‌تر هستند تا زنان. بر اساس تحقیقی که در شهر تهران انجام شده ۴۹.۳ درصد ترخیص شده‌ها علائم و مشکلات روانی دارند و متوجه می‌شویم بار روانی اجتماعی و فرهنگی ناشی از کرونا در جامعه وجود دارد. تغییر مراودات اجتماعی از شکل جمعی به شکل مجازی باید بیشتر مورد توجه قرار بگیرد و نمی‌توانیم به پارادایم قبلی رسانه‌ای متکی باشیم و باید مجازی شدن ارتباطات و استفاده از ظرفیت‌های مجازی هم با تهدیدها و هم با فرصت‌ها مورد توجه قرار بگیرد.
تکیه ما پیشتر از این فناوری‌ها برای برقراری ارتباطات مجازی بوده و بیشتر انتظارمان از بحث نرم‌افزار‌ها بوده و به بخش‌های انسانی روابط کمتر توجه شده است، این در حالی است که باید به اقناع مردم در چنین روابطی نیز توجه داشته باشیم، افکار عمومی امروز مواجه با خطری بنیادی است و ادراک عمومی و مشترک از خطر ضعیف است. باید کاری کنیم که مشارکت همگانی افزایش یافته و میزان نارضایتی‌ها کاهش پیدا کند. برجسته شدن عنصر ارتباطات، توجه به الزام اجتماعی، استفاده از ظرفیت‌های جدید ارتباطی و اینکه باید از فضای مجازی به عنوان یک فرصت استفاده کنیم و در عین حال هم به مخاطرات جدید توجه داشته باشیم و از اتاق‌های پژواک بیرون بیاییم، از جمله مسائلی هستند که باید در گفتمان‌ها گنجانده شوند، در نهایت هم برای رهایی از مشکلات امروز، باید نهادهای مدنی و نظایر آن به قانع کردن افکار عمومی کمک کنند.
نقش گفتمان اجتماعی در سیاستگذاری‌ها
دکتر رضا صابری، استاد علوم ارتباطات و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، نیز در ادامه نشست، با اشاره به اینکه نزدیک به یک سال از تجربه شیوع ویروس کرونا در کشور می‌گذرد، گفت: مسأله جدی و مهمی با این ویروس به وجود آمد و کل دنیا در مواجهه با آن قرار دارد، چراکه سلامتی بشر در این موضوع حائز اهمیت شده، البته دامنه آن علاوه بر سلامت جسمانی به حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در جامعه بشری نیز کشیده شده است. ناظر به گفتمان بهداشتی، اولین انتظاری که کل جامعه بشری در‌خصوص کرونا دارد این است که مجموعه اقدامات بهداشتی چنان رشد و پیشرفت داشته باشد که بتواند برای مردم اطمینان و امنیت روانی و جسمانی به همراه داشته باشد.
در این یک سال، مهمترین پیام‌هایی که ذهن‌ها را به خود جلب کرده، میزان شیوع و نوع داروها است که می‌تواند علاج مسأله باشد و نوع نگاه اجتماعی نیز در راهبردهای آن تجلی پیدا کرده است، متخصصان متوجه شدند که متغیری به عنوان راهبرد مطرح شده و آن مجموعه رفتارهای اجتماعی مربوط به مردم به نام فاصله‌گذاری اجتماعی به صورت فیزیکی است. وقتی در حال حاضر هم نگاه می‌کنیم، نوع گفتمان بهداشتی، استفاده از رفتار اجتماعی مردم است، پس خصلت‌هایی که در این ویروس وجود دارد، نه تنها موارد بهداشتی را مدنظر دارد، بلکه تغییر رفتارها را هم به دنبال دارد.
به گفته او، مجموعه اقداماتی که انجام شده از تأکید بر پروتکل‌ها تا قرنطینه افراد مبتلا و توجه به گروه‌های آسیب‌پذیر همه نشان می‌دهد، اقدامات وزارت بهداشت، استفاده از راهبردهای ناظر بر تفکر اجتماعی است و در عین حال که مجموعه وزارت بهداشت متولی اصلی است، نقش گفتمان اجتماعی در میز سیاستگذاری‌ها هم باید به صورت جدی وجود داشته باشد. امروز ویروس کرونا نه تنها سلامت جسمانی را هدف قرار داده بلکه مجموعه‌ای از روابط اجتماعی هم به مخاطره افتاده و نگرانی‌های این بخش مهم‌تر از بخش سلامت اجتماعی است.
صابری در ادامه افزود: آمار و ارقام نشان می‌دهد که نگرانی‌های اقتصادی بیش از نگرانی‌های ویروس کرونا است، اینجا دیگر نظام بهداشتی پاسخگو نیست بلکه تصمیم‌گیران نظام اجتماعی باید به فکر راه حل باشند. چه بسا در آینده این ویروس سامان داده می‌شود اما مجموعه آسیب‌های اجتماعی باقی می‌ماند، باید نظام‌های آکادمیک و پژوهشی کمک کنند و با ایجاد گفتمان‌هایی در این حوزه جدی‌تر وارد عمل شوند. دیدیم که پس از شیوع ویروس نظام ارتباطی به مسأله‌ای تبدیل شده که فرصت‌ها و تهدیدهایی را با خود به همراه دارند، همگی این مسائل باید مورد نظر قرار گیرد تا در کاهش شیوع این ویروس بتوانیم مؤثر عمل کنیم.
اقناع افکار عمومی با مهارت‌های زبانی
زهرا اجاق، رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات نیز در این نشست، اظهار داشت: علوم اجتماعی در سلسله مراتب اولویت علوم مختلف، در جایگاه پایین‌تری بوده است و اساساً به کالایی بودن علم پرداخته شده، مباحثی هستند که در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفتند، از گذشته تاکنون الگویی علمی در ایران غالب بوده و در حال تغییر است. باید دقت کنیم که چگونه می‌توانیم این تغییرات را سامان دهیم و همگام با آن پیش برویم. درهای دانش باز شده و دانشمندان سعی می‌کنند ارتباط خود با مردم را افزایش دهند. با توجه به اینکه امروز تمرکز روی کووید ۱۹ قرار دارد، در حوزه سلامت و ارتباطات، گفتمان متخصصان و گفتمان مردم معمولی را شاهد هستیم و گفتار و نوشتار‌های تولید شده در این دو دسته قرار می‌گیرد. در عین حال نیازمند این هستیم که کلیه گروه‌های اجتماعی با درک متفاوت در جامعه مورد توجه قرار گیرند.
در کووید ۱۹ مردم از منابع مختلفی برای دستیابی به داده‌ها استفاده کردند، استفاده از اینترنت بعد از شیوع بیماری در ایران و در سایر کشورهای دنیا افزایش پیدا کرد اما مردم از اطلاعاتی که دریافت می‌کردند آن‌طور که باید و شاید اطاعت نکردند و تغییر رفتارها آنچنان که لازم بود دیده نشد. مدام متخصصان سعی می‌کردند بگویند که چگونه مردم سبک زندگی خود را تغییر دهند تا بیماری مهار شود اما قبل از شروع بیماری کرونا نیز در‌خصوص بیماری‌های دیگر مانند دیابت، فشار خون و غیره هم فضای مجازی و اینترنت نتوانسته آنچنان که لازم بود مؤثر واقع شود.
حدود ۴۰درصد از جمعیت بیماران دسترسی به اینترنت داشتند اما مخاطبان، راضی به تغییر رفتارها نشدند. در کووید ۱۹ هم دیدیم که اقناع افکار عمومی عملاً به مهارت‌های زبانی مربوط است، به عنوان مثال کشور پاکستان در این حوزه موفق عمل کرده زیرا نخست‌وزیر پاکستان سخنرانی‌های بسیار شفافی را با مردم داشته و در ابتدای هر سخنرانی گفته «پاکستانی‌های من» یا «مردم پاکستان من» و سپس راجع به بیماری صحبت کرده است و خیلی شفاف به مردم خود گفته که به دلیل مشکلات اقتصادی امکان برقراری قرنطینه وجود ندارد و مردم با توجه به این سخنرانی‌های شفاف متقاعد و مجاب به رعایت پروتکل‌ها شدند، زیرا در واقع جلب نظر مردم با توجه به زبان انجام شد.
تأثیر رسانه ملی در اقناع افکار عمومی
دکتر عبدالله بیچرانلو، استاد علوم ارتباطات نیز با اشاره به اینکه پذیرش گفتمان علوم اجتماعی در جامعه با موانعی روبه‌روست، گفت: بخش سیاستگذاری به صورت تمام و کمال ارتباطی با حوزه علوم اجتماعی نگرفته است، به نوعی اعتماد پایین نسبت به اصحاب علوم اجتماعی وجود دارد و در عین حال صدا و سیما نیز اعتماد بالایی به این حوزه ندارد و به تعبیری محفل کوچکی را شکل داده است، به همین دلیل عملکرد آن در حوزه اقناع افکار عمومی خوب دیده نشده است.
به گفته این استاد دانشگاه، تکنیک‌هایی می‌توانند سبب اقناع افکار عمومی شوند، به عنوان مثال پویانمایی و استفاده از اخباری مانند رجوع به محافل زنده از جمله بیمارستان‌ها در این امر می‌توانند مؤثر و کارآمد باشند، از طرفی دیگر سخنگویان کرونا از ابتدا در قابی بسته و تکراری صحبت کرده‌اند؛ این تکرار صحنه‌ها، بازخورد شایانی ندارد و مردم بتدریج بی حس می‌شوند. از آنجایی که مردم همچنان تلویزیون و رادیو را به عنوان ابزار اصلی ارتباطات، انتخاب می‌کنند در این حوزه باید بهتر عمل کرد تا نتیجه مطلوب گرفته شود.
اردشیر انتظاری، جامعه‌شناس و مدیر گروه جامعه‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی هم با بیان اینکه بحث در ارتباط با گفتمان علوم اجتماعی است، بیان کرد: اساساً در قضیه کرونا بشدت چنین گفتمان‌هایی کمرنگ هستند. مسائلی وجود دارد که در اقناع افراد و افکار عمومی به صورت‌بندی نظری باید وجود داشته باشد، اما امروز فاقد آن هستیم. صورت‌بندی درستی از موضوع وجود ندارد و تکرار یک موضوع بعد از مدتی افراد را بی‌حس می‌کند، به طور کلی در کشور ما گفتمان علوم اجتماعی جایگاه مطلوبی ندارد و استراتژی‌ها از صنعت پزشکی، مهندسی یا حقوقی هستند.
به گفته او، به بهانه کرونا و اقناع افکار عمومی که مقام معظم رهبری هم به آن اشاره کرده‌اند، سازوکارها باید به صورت کارآمد باشد. بسیاری از اطرافیان ما در اثر ابتلا به کرونا از بین رفتند و ما هنوز نمی‌دانیم چطور باید با موضوع تغییر سبک زندگی کنار بیاییم، این امر با برگزاری گفتمان‌های علوم اجتماعی در این حوزه می‌تواند مؤثر عمل کرده و در کاهش ابتلا به ویروس کرونا موفق باشد.
