تئوری خبر شکسته؛ نظریه‌ای جدید در حوزۀ روزنامه‌نگاری

پایگاه خبری روابط عمومی هنر هشتم: دروازه‌بانی یکی از قدیمی‌ترین مفاهیم بنیادی و شناخته‌شده در ارتباطات جمعی است. واژه دروازه‌بانی می‌تواند به‌سادگی به هر دو مقوله علمی و عامیانه درباره شیوه انتخاب، فرایند تولید و چگونگی کنترل پیام مربوط شود؛ استعاره‌ای که نخستین بار کورت لوین به کار برد و بعدها دیوید منینگ وایت آن را به روش تجربی مطالعه کرد.

در دوران متاخر، نظریۀ دروازه‌بانی پاملا شومیکر کاربردی گسترده‌تر از حوزه مطرح فعلی (حوزه سردبیری خبر) دارد. در واقع، دروازه‌بانان دیدگاهی منسجم از واقعیت اجتماعی به ما ارائه می‌دهند که در آن نخبگان سیاسی و اقتصادی، فرهنگ و نرخ تغییر را کنترل می‌کنند. به بیان دیگر، دروازه‌بانی نوعی نیروی پایه و قدرتمند در جامعه است.

دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی در دور جدید از برگزاری کرسی‌های ترویجی، به ارائۀ دکتر عباس اسدی با عنوان «تئوری خبر شکسته» پرداخت که با حضور ناقدان علمی دکتر علی‌اصغر کیا، رئیس دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی، دکتر اردشیر زابلی‌زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما و دکتر امید علی مسعودی، عضو هیئت علمی دانشگاه سوره برگزار شد. مشروح نشست مزبور تقدیم مخاطبان می‌شود.

ایدۀ جدید در حوزۀ دروازه‌بانی خبر

دکتر عباس اسدی، ایده‌پرداز «تئوری خبر شکسته»

دروازه‌بانی خبر نزدیک به نیم قرن سابقه مطالعاتی در متون و منابع روزنامه‌نگاری دارد اما در دوران اخیر کمتر کسی بوده که از زاویۀ دیگری به آن ورود کرده باشد. در ایدۀ جدید خبر شکسته که با بحث بسیار مفصلی همراه است، قصد داریم از همین زاویه متفاوت به مسئلۀ دروازه‌بانی خبر بنگریم. با توجه به اینکه بسیاری از مباحث این مقوله ممکن است هنوز ناپخته باشد، لذا بعداَ، مشروح کامل محتوای ایدۀ مزبور را در اختیار استادان و پژوهشگران عزیز قرار خواهیم داد.

مقولۀ دروازه‌بانی خبر از سال ۱۹۴۷ م. میلادی با بحث کورت لوین آغاز شد و پس از وی، کسانی دیگر آن را بسط دادند. نقطۀ کانونی بحث‌‌ها در دروازه‌بانی خبر اینجا بود که اخبار از چند دروازه عبور می‌کردند و در این مسیر کانال‌های پنهان و آشکار همسو با نگرش‌های شخصی همان مقوله سلیقه روی گزینش خبر اثر می‌گذاشتند. پس از آغاز بحث دروازه‌بانی خبر، مدل‌ها و الگوهای متعددی مورد کنکاش علمی قرار گرفتند که البته می‌توان همه الگوهای ارائه شده را در ترازوی نقد علمی هم قرار داد.

تفاوت بحث بنده در مقولۀ درواز‌ه‌بانی خبر اینجاست که چرا اخباری انتخاب نمی‌شوند؟ علیرغم آنکه این اخبار مانند دیگر اخبار از ارزش‌های مشابه خبری برخوردارند. البته تئوری خبر شکسته هم روی اخباری متمرکز است که با وجود اینکه از ارزش‌های مشابه اخبار دیگر برخوردارند اما انتخاب نمی‌شوند. نکته بحث اینجاست که در عدم انتخاب اخبار باید هم به رفتارشناسی گزینشگری اخبار و هم به علت شناسی گزینش خبر توجه شود و از این دو جنبه، رفتار فردی و جمعی گزینشگر تبیین می شود.

بحث قابل تامل اینجاست که عدم گزینش یک خبر خاص از سوی فرد یا افراد خاص در یک رسانه می‌تواند پیامدهای نامطلوبی همچون تحمیل بی خبری به جامعه و انحراف آشکار از واقعیت را به دنبال داشته باشد.
در این تئوری، بنده برای ورود به بحث، شش مفروضه اصلی ایده خبر شکسته می‌پردازم که می‌تواند ما را بیشتر با این مفهوم آشنا کند:

1. اگر یک دروازه‌‌بان خبر در مرتبۀ نخست بنا به دلایلی یک خبر را گزینش نکند، احتمال تکرار عدم گزینش خبرهای مشابه ممکن است. تداوم همین رفتار چه بسا می‌تواند منجر به یک الگو و رفتار عادی شود که فرد گزینشگر یا دروازه‌بان نمی‌داند به چه دلیلی خبر را منتشر نمی‌کند و در حذف و گزینش آن توجیه خواهد شد. به طور مثال، همین رفتار گزینشگری خبر را می‌توان در اخبار رسانه‌های ایران یا در رسانه‌های خارجی مشاهده کرد.

2. عدم گزینش خبر در صورت استمرار، پیچیدگی‌های خاص خود و پیامدهای دیگری را ممکن است به دنبال داشته باشد و البته همین قاعده گزینشگری از یک دروازه‌بان به دروازه‌بان‌های دیگر نیز تسری یابد. به طور مثال، رسانه‌ای با گزینشگری خاص خود خبری را گزینش می‌کند و به جنبه‌هایی از خبر که در هماهنگی و همسویی با سیاست‌های رسانه یا سلیقه گزینشگر است، می‌پردازد، رسانه‌های مشابه هم ترغیب می‌شوند همان الگوی رفتاری گزینش خبر را به دلیل همسویی با آن رسانه تکرار کنند و یا رفتار مشابه آن را داشته باشند. این در حالی است که حتی رسانه‌ها یا گزینشگران خبری ممکن است همدیگر را نشناسند اما به دلیل همسویی همان رفتار مشابه را تکرار می‌کنند. به طوری که در بسیاری از اوقات توصیف یا تحلیل رویدادها جنبۀ تکرار به خود می‌گیرد.

3. هر میزان عدم گزینش یک خبر از سوی دروازه‌بان خبر استمرار یابد، همان خبر در هیچ زمانی و تحت هیچ شرایط خاصی گزینش نخواهد شد، مگر اینکه آن خبر در راستای سیاست یا اهداف خاص گزینشگر تغییر جهت دهد.

4. گاهی گزینش یک خبر خاص در قالب یک سلسله هرم مراتب سازمانی با پیچیدگی‌های خاص و با انگیزه‌های خاص منتشر می‌شود، پس عدم گزینش خبر هم در همان سلسله مراتب صورت می‌گیرد. ممکن است در دروازه‌بانی خبر، دروازه‌بان خبری را انتخاب کند، اما سردبیر یا مسئول دیگری در آن سلسله مراتب سازمانی آن را انتخاب نکند. البته اهداف و انگیزۀ گزینشگران و دروازه‌بانان خبر برای انتخاب خبر مانند هم نیست. ابعاد گزینشگری هر یک از گزینشگران خبر نیز می‌تواند همسو با سلایق، زمینۀ فکری یا سیاست سازمانی متفاوت باشد.

5. عدم واکنش و یا عدم برخورد با حذف‌های مستمر بدون دلیل یک خبر ممکن است پیامدهای شدیدتری را به دنبال داشته باشد و هر چه این گزینشگری‌های سلیقه‌ای بیشتر شود، بی‌اعتمادی افکار عمومی را برجسته می‌کند و به جای اخبار واقعی، اخبار جعلی و فیک در جامعه خریدار خواهد داشت. از این وضعیت به سادگی نباید عبور کرد، چرا که تبعاتش می‌تواند همچون قضیۀ بنزین یا مسئلۀ همه‌گیری کرونا نامطلوب باشد.

6. بر اساس تئوری خبر شکسته، استمرار عدم گزینش خبر منجر به بروز سوگیری در دروازبانی خبر ‌شود.

   بنابراین اگر نگرش‌های نادرست دروازبانی خبر در قالب عدم گزینش خبر خاص اصلاح نشود، چه بسا که دروازه‌بانان و گزینشگران خبر بی هیچ واهمه‌ای دست به حذف اخبار می‌زنند و گزینشگران در کمال آرامش اقدامات خود را انجام می‌دهند، بدون اینکه در این‌ باره بخواهند به کسی پاسخی دهند.

پاسخ دکتر اسدی به انتقادات ناقدان علمی

در این جلسه مقاله و تئوری خبر شکسته به طور کامل ارائه نشد و همین باعث شد بسیاری از مفاهیم، مصداق ها و مثال‌ها مطرح نشوند تا بسیاری از ابهامات ناقدان رفع شود. در خصوص انتخاب عنوان خبر شکسته به هیچ عنوان ابایی از به‌کار بردن این ایده ندارم. در خصوص ارزش‌های خبری در ایدۀ خبر شکسته، کاملاً ارزش‌های خبری جدیدی طراحی و بومی سازی شده‌اند، چرا که ارزش‌های قدیمی خبری اساساً قابلیت اجرایی ندارند و بهتر است ایده‌های جدیدی مطرح شوند.

در خصوص محدودیت ظرفیت رسانه‌ها مباحثی مطرح شد، پرسش اینجاست که در این ظرف رسانه‌ چه مباحثی باید گنجانده شود؟ نکته اینجاست که رسانه سلیقه‌ای عمل می‌کند و هر دروازه‌بان یا گزینشگری بر اساس سلیقۀ خود دست به گزینش می‌زند. در واقع بر اساس تئوری خبر شکسته، یعنی خبری است که واجد ارزش‌های خبری لازم است اما بنا به دلایلی که دروازه‌بان و گزینشگر نزد خود دارد، دست به انتشار آن نمی‌زند. تئوری خبر شکسته با پرسش و تحقیق میدانی با ۲۰۰ الی ۳۰۰ سردبیر انجام شده‌ است. این تئوری یک مقولۀ میان رشته‌ای و ترکیبی در پیوند با ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و حقوقی است.

به طور کلی، بنده چارچوب‌بندی خبر را در تئوری خبر شکسته به چالش کشیده‌ام. در ایدۀ خبر شکسته، تعریف دیگری از خبر ارائه می‌دهم. در شرایط عادی هر یک از ما بنا به سلایق و محدودیت‌هایمان دست به گزینشگری و انتخاب خبر می‌زنیم. بنده در ایدۀ خبر شکسته ارزش‌های خبری را بر مبنای مفاهیم و الگوهای بومی انتخاب کرده‌ام به نوعی همۀ معیارهای قبلی و قدیمی انتخاب خبر را مورد بازنگری قرار داده ام و بحث جدیدی را مطرح کرده ام.

گفتنی است، دکتر عباس اسدی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی صاحب چندین کرسی در حوزۀ روزنامه نگاری است.