به گزارش پایگاه خبری روابط عمومی هنر هشتم به نقل از ایسنا، محمدرضا نوروزپور، مدیرعامل سابق خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا) و مریم سلیمی، روزنامه‌نگار و پژوهشگر ارتباطات، در این نشست تخصصی که ظهر دوشنبه (۱۳ دی ماه) از سوی دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه ها برگزار شد، به آسیب‌شناسی اخبار جعلی و اعتبار رسانه‌ها پرداختند.

همچنین گیتا علی‌آبادی، رییس دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها میزبانی این نشست را بر عهده داشت.

تبیین ماهیت اخبار جعلی و آسیب‌های احتمالی آن به اعتبار رسانه‌ها، نقش رسانه‌ها در خنثی‌سازی و کاهش آثار منفیِ اخبار جعلی و استراتژی‌های رسانه‌ای برای مرجع‌سازی و مقابله با تحریف اخبار، از جمله موضوعاتی است که در این نشست مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

مریم سلیمی در نشست «تأثیر اخبار جعلی بر اعتبار رسانه‌ها» ضمن اشاره به تعریف اخبار جعلی، تولیدکنندگان اخبار جعلی و اهداف آنها، علل پذیرش اخبار جعلی و…، درباره چالش‌های تولید و نشر و بازنشر این اخبار سخن گفت.

وی در کنار دلایل روانشناختی، ارتباطی و … در بحث علل پذیرش اخبار جعلی از مواردی همچون اثر حقیقت خیالی، اتکاء بر شهود و احساس‌ها به جای تفکر و بهره‌گیری از تفکر انتقادی و نیز وجود شکاف عمیق میان آنچه بدان باور وجود دارد و آنچه عملاً نشر یا بازنشر می‌شود، یاد کرد.

سلیمی بزرگترین لطمه اخبار جعلی را تضعیف روزنامه‌نگاری حرفه‌ای و کاهش اعتماد به رسانه‌های جریان اصلی و کمرنگ شدن نقش رسانه‌ها برای مدیریت موثر افکار عمومی در شرایط خاص و بحرانی دانست و اظهار کرد: تبعات این مسأله به اکوسیستم رسانه‌ای و گردش صحیح اطلاعات صدمه زده و می‌تواند به سردرگمی مخاطبان و کاربران در تشخیص رسانه و منبع معتبر، تأثیرات منفی بر روان جامعه، اختلال در اتخاذ تصمیمات و… بیانجامد.

این پژوهشگر ارتباطی گفت: اعتبار رسانه، مفهومی پیچیده و چند بعدی است؛ به طوری که روابطِ منبع، فرستنده، گیرنده و پیام بر ارزیابی اعتبار رسانه مؤثر است.

وی درباره ابعاد اصلی اعتبار منبع مبتنی بر نتایج تحقیقات مختلف به مواردی همچون اطمینان، موثق بودن، تخصص، خُبرگی، پویایی، رعایت عدالت، بی‌طرفی، جامعیت و شفافیت اشاره کرد و گفت: عوامل موثر در اعتبار رسانه را می‌توان شامل استقلال،  وابستگی رسانه، شفافیت رسانه و اعتبار پیام برشمرد.

این مدرس سوادهای خبری، بصری و رسانه‌ای، همچنین عوامل موثر بر اعتبار وب سایت‌ها را چنین برشمرد: مداومت، انتخاب لحن و ادبیات مناسب، ذکر منابع، توجه به اصول گرافیکی، زیبایی شناختی و روانشناختی، سادگی محتوا، رعایت دستور زبان و مسائل نگارشی و ویرایشی، قوی بودن موتور جستجوی خود وبسایت، ناوبری وبسایت، کاربری آسان، عدم وجود مشکلات فنی، تصاویر و محتواهای بصری با کیفیت، شفاف بودن سیاست، رعایت اصل صحت و دقت در انتشار اخبار و … .

وی با اشاره به مصادیقی در این زمینه، خواستار عدم اتکای فعالان رسانه‌ای به صرف یک منبع در زمان نشر و بازنشر اخبار، لزوم احتیاط در نشر و بازنشر اخبار به ویژه اخبار مربوط به سلبریتی‌ها و افراد مشهور، پرهیز از رفتارهای غیرحرفه‌ای و غیراخلاقی، پرهیز از نقل خبر از رسانه‌های اجتماعی فاقد تأیید هویت و … شد.

لزوم ایجاد میز اخبار جعلی در رسانه‌ها

این مدرس دانشگاه با ارائه راهکارهایی برای کمک به حفظ اعتبار رسانه‌ها و مدیریت اخبار جعلی و اطلاعات گمراه‌کننده، اظهار کرد: تقویت روزنامه‌نگاری در سطح حرفه‌ای و تخصصی، آموزش حرفه‌ای فعالان رسانه‌ای و نیز آشنا ساختن آنها با تشخیص و راه‌های مقابله با اخبار جعلی و اطلاعات گمراه کننده، همکاری بهتر و نزدیک‌تر رسانه‌ها و دانشگاه‌ها و انجام تحقیقات دانشگاهی موثر برای مقابله با اخبار جعلی، ایجاد میز خبر جعلی در رسانه‌ها، راستی آزمایی اخبار و آگاه سازی لازم به ویژه در شرایط خاص و بحرانی، ایجاد اتحادهای رسانه‌ای به خصوص در شرایط خاص و بحرانی، بهره‌گیری از تجارب دیگر رسانه ها و نیز دیگر کشورها، تدوین منشورها و دستورالعمل‌هایی توسط رسانه‌ها برای مقابله با اخبار جعلی و تدوین قوانین لازم برای مقابله با اخبار جعلی را می توان از جمله این موارد برشمرد.

وی همچنین تعیین گام‌ها و مراحل لازم برای مقابله با اخبار جعلی در سازمان‌های رسانه‌ای، تلاش برای ارائه اخبار و اطلاعات قابل اعتماد و رد اخبار جعلی و آگاهی‌سازی عمومی نسبت به آنها، داشتن عملکرد صحیح و مناسب با اتخاذ تصمیمات صحیح در مواجهه با اخبار جعلی و اطلاعات گمراه کننده، ثبت تجارب و بهره‌گیری از آنها در موارد آتی، تأکید بر نقش و اهمیت خبرگی و تخصص اهالی رسانه و توجه به مسئولیت اجتماعی در تهیه و انتشار اخبار و اطلاعات و توجه به صحت، دقت و سرعت با تأکید بر عدم بروز خطا و اشتباه در انتشار اخبار و اطلاعات و عدم انتشار اخبار جعلی را از جمله این راهکارها برشمرد.

داشتن سیستم خودارزیابی در رسانه ها در ارتباط با اخبار جعلی

سلیمی همچنین داشتن سیستم خودارزیابی در بحث ارزیابی عملکرد رسانه‌ای در مواجهه با اخبار جعلی و اطلاعات گمراه کننده، یاری گرفتن از مشارکت مخاطبان و کاربران در کمک به شناسایی اخبار جعلی و اطلاعات گمراه کننده (دادن احساس مشارکت به مخاطب و کاربر)، تلاش برای افزایش مقبولیت به روش‌های مختلف، پاسخگویی به نیازهای مخاطبان و سعی برای پاسخگویی به آنها، انتشار به موقع اخبار و اطلاعات و جلوگیری از افتادن مخاطبان در ورطه شایعات و اخبار جعلی، بهره‌گیری از قالب‌های محتوایی جذاب، داستان‌سرایی و روایت متفاوت و …، ارائه تحلیل و پیش‌بینی و …  را از دیگر راهکارها در این زمینه برشمرد.

این مدرس دانشگاه در پایان سخنانش گفت: نیاز است تا رسانه‌ها موجبات ارتقای سوادهای نوین به خصوص سوادهای خبری، رسانه‌ای و بصری مخاطبان و کاربران خود را فراهم کنند. همچنین با راستی‌آزمایی و آگاهی‌بخشی و اطلاع رسانی به موقع از افتادن مخاطبان در ورطه اخبار جعلی جلوگیری کنند.

چاره ای نداریم جز اینکه نهاد روزنامه نگاری را تقویت کنیم

نوروز پور نیز در بخشی از  این نشست گفت: در فضایی زندگی می کنیم که دور تا دور ما را شبکه های مجازی گرفته اند. نت وورک های مجازی، همان شبکه هایی که صاحب دارند و باسوشال مدیا (Social Media) متفاوت هستند. در سوشال مدیا (Social Media) فقط شما هستید با علایق خودتان و دستور و فرمانی از کسی نمی گیرید ولی سوشال نت وورک هایی داریم که شبکه ای عمل می کنند و ممکن است اخبار جعلی تولید کنند. ممکن است اتهام زنی و افشاگری داشته باشند و باید تفاوت آنها نسبت به هم برای کاربران تبیین شود.

وی مطرح کرد: آنچه که مشخص است این که ما چاره ای نداریم جز اینکه نهاد روزنامه نگاری را در کشور تقویت بکنیم. سطح آگاهی و فهم و درک مخاطبان را افزایش بدهیم و هر چه قدر که می توانیم از وسایل ارتباط جمعی استفاده کنیم و برای اینکه مردم را ترغیب به این بکنیم باید مراقبت کنند که در دام فیک نیوزها و اخبار جعلی نیفتند.

مردم چگونه به دام اخبار جعلی نیفتند

وی درباره ی اینکه که مردم چگونه به دام اخبار جعلی نیفتند، اظهار کرد: متاسفانه در حال حاضر حساب افراد مطرح در فضاهای مختلف به راحتی کپی می شود و با اندک تغییرات جزئی توسط آن صفحه اخبار جعلی منتسب به آن فرد در حوزه فعالیت های فرهنگی، هنری، اجتماعی یا سیاسی را منتشر می کنند. قبلا در دوره ای که وب سایت ها رونق داشتند توسط وب سایت اخبار جعل می شدند. به عنوان مثال با ساخت سایت جعلی منتسب به ایرنا و  با اضافه کردن یک حرف به آن اما همان لوگو  و همان تصویر و حتی آدرس سایت را شبیه به آن می گذارند و مخاطب گمراه می شود که ایرناست و فکر می کند ایرنا چنین خبری را منتشر کرده است. آنچه که در کشورهای خارخی تحت عنوان «سایتهای فیشینگ» مطرح می شود و بر روی اسامی، عناوین خبری کیلیک می زنند. بنابراین مخاطب زمانی که وارد سایتی می شود، اولین کاری که می کند در ارتباط با خبر عجیبی که می بیند باید ببیند آن خبر برای کدام رسانه است،  وب سایتی که این عمده اخبار جعلی را منتشر می کند مطمئنا درگاه «درباره ی ما» ندارد. میزان شهرت منبع خیلی مهم است، مخاطب باید بتواند منابع دیگر را هم چک کند. به عنوان مثال اگر یک منبع معتبری به یک منبعی که ما اسم آن را نشنیده ایم مطلبی را نقل کرده، حتما باید به آن خبر شک کنیم.

بسیاری از ترجمه ها در خوش بینانه ترین حالت بد ترجمه شده اند

وی در ادامه در همین زمینه توضیح داد: به ترجمه هایی که در این سایت های نامعتبر منتشر می شود اعتماد نکنید. متاسفانه بسیاری از ترجمه ها در خوش بینانه ترین حالت بد ترجمه شده اند بنابراین بایستی حتما چک کرد که آیا اصلا چنین چیزی وجود دارد و واشنگتن پست چنین مطلب را عنوان کرده است. ما یک دوره یک نهضتی را در رسانه ها به راه انداختیم که هر رسانه ای اعم از خبرگزاری ها و سایت های اطلاع رسانی و حتی روزنامه ها مطلبی را ترجمه می کنند باید لینک (url) آن مطلب گذاشته شود. عین همان مستندات دانشگاهی. در دوره‌ای این روش به راه افتاده بود اما حالا رسانه ها به آن اعتنا نمی کنند. به ویژه اینکه بسیاری از اخبار جعلی در کشور از طریق اخبار جعلی درست می شود و منبع جعلی دارد. در نتیجه اگر مطلبی هم درست ترجمه شود آن هم بی اعتبار خواهد شد.

نوروزپور سپس یادآور شد: سایت هایی که در کشورهای اروپایی و آمریکایی اساسا یکی از منابعی را که به عنوان خبر جعلی معرفی کرده اند و روی آن برنامه تلویزیونی ساخته اند، سایت های افراد، گروه، دسته و شخصیت هایی هستند که معتقد به تئوری توطئه هستند و خدا را شکر ما در کشورمان چنین چیزی را نداریم. در نتیجه نقل کردن اخبار این افراد ممنوع است. حتی برخی از چهره های معروفشان از فعالیت در شبکه های اجتماعی منع شده اند. لذا ما در این زمینه باید بیشتر کار کنیم که اصلا کار نشده‌است. البته ما چنین چیزی را در کشورمان نداریم اما ممکن است ظهور کنند و تئوری توطئه را بخواهند نشر دهند .

وی گفت: کارکردن با موتور جست و جو از دیگر مواردی است که باید کاربران یاد بگیرند، تشخیص سره از ناسره سخت شده است. یکی راه این است که از آن فیلم یا عکسی که داریم عکس بگیریم و آن را در گوگل سرچ کنیم، اگر عکس اصیلی نباشد، گوگل عکس  یا فیلم اصلی را نشان می دهد. در اینجاست متوجه می شویم عکس فتوشاپ شده است. اگر خبری را دیدیم که خبری عجیب است، حتما سرچ کنیم اگر جای دیگری ندیدیم آن خبر جعلی است.

نوروزپور درباره بالا بردن سواد رسانه ای کاربران نیز گفت: سواد رسانه ای را باید طوری بالا ببریم که مردم منتشر کننده اخبار جعلی را تقبیح بکنند، آنقدر شماتت به بار بیاورد که آن رسانه و آن حساب کاربری واقعا جرات نکند خبر جعلی بدهد. ما الان افرادی را در شبکه های اجتماعی داریم که با نهایت وقاحت مرتبا اخبار جعلی درست می کنند.

چرا افکار عمومی از فیک نیوز ها استقبال می کنند؟

نوروزپور درباره ی اینکه چرا افکار عمومی از فیک نیوز ها استقبال می کنند، اظهار کرد: برخی از کارشناسان ارتباطات یا روزنامه نگاری معتقدند این مسئله ناشی از اثرات دوران پسا حقیقت است. یعنی در دوره ای که مخاطبان با میزان انبوهی از اخبار و اطلاعات و داده ها سروکار دارند و به ناچار به سمت دسته بندی و انتخاب از بین داده های کثیر، اطلاعاتی را انتخاب می کنند که با ذائقه و احساسات و اعتقادات شخصی شان  همخوانی داشته باشد. به عنوان مثال اگر شما روحیه نژادپرستانه در کسی ببینید، وقتی اخبار جعلی درباره ی خشونت طلبی مسلمانان در رسانه های غربی به دروغ منتشر می شود می بینید که عده ای به آن اقبال می کنند، حتی اگر سند و مدرک هم ارائه دهی که این اخبار جعلی است، ممکن است برایشان اصلا اهمیت نداشته باشد. در نتیجه یک تعصب  باعث می شود اخبار جعلی را واقعی بپندارند.

وی افزود: در تحقیقاتی که آکسفورد داشته مشخص شده نزدیک به ۴۰ درصد از مصرف کنندگان اخبار جعلی  با علم بر اینکه این اخبار جعلی است، آن را استفاده می کنند و این ویژگی بسیار خطرناکی در دوران نوین است. به قول بسیار ی از کارشناسان درست است که ریشه بسیاری از اخبار جعلی به سابقه آغاز مطبوعات و حتی در دورانی که ما روزنامه نداشتیم برمی گردد، سیاست مداران از اخبار جعلی برای پیشبرد اهدافشان استفاده می کردند. اما در دوران جدید به جهت تنوع ابزارهای رسانه ای و تکثر فناوری های نوین، بروز و ظهور اخبار جعلی زیاد شده است و استفاده بیش از حد اخبار جعلی روانشناسی خاصی را پدید آورده که متخصصان فن می توانند  با استفاده از آن افکار عمومی جامعه را مهندسی کنند و یکی از آنها هم اثرات دوران پسا حقیقت است که در آن دوران واقعا تمیز قائل شدن بین حق و باطل بسیار سخت شده‌است. این شرایط باعث شده افراد سودجو چه در حوزه های سیاسی چه در حوزه های اجتماعی و اقتصادی از این ویژگی ها به نفع خودشان بهره برداری کنند که یک مسئله جهانی است و تنها مربوط به کشور ما و کشور خاصی نیست که کارشناسان ارتباطات و جامعه شناسی باید بر روی این مسئله کار کنند.

روی آوردن به ا خبار جعلی چه تبعاتی دارد؟

مدیرعامل سابق خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا) درباره ی تبعات روی آوردن به ا خبار جعلی نیز اظهار کرد: این پدیده بی اعتبار سازی منابع خبری و دموکراسی را به دنبال خواهد داشت. اساسا برخی معتقدند یکی از دلایل انتشار اخبار جعلی می تواند هدف گرفتن دموکراسی و از بین بردن ارزش های دموکراسی و پایین آوردن سطح مشارکت در بین مردم باشد. چرا که جدا از انگیزه های تجاری و اقتصادی که ممکن است پشت ساخت فیک نیوز ها باشد، عمده اخبار جعلی که این روزها ما در رسانه ها می بینیم و منتشر می شود، ممکن است ریشه در احزاب سیاسی و شخصیت های سیاسی و رفتارهای سیاسی داشته باشد. از دیگر تاثیرات آن ایجاد تنش و عصبانیت و تغییر الگوی رفتاری و تغییر ذهنیت هاست. بنابراین خیلی دور از ذهن نیست که بگوییم برخی از اخبار جعلی توسط گروه‌ها و شخصیت های سیاسی تعمدا تولید می شوند.

وی گفت: این نکته بسیار حائز اهمیت است که به سواد رسانه ای اهمیت بدهیم و مردم را آگاه کنیم. به عنوان مثال یکی از اصلی ترین منابع تولیدات خبری رسانه های جانبدار سیاسی هستند که با شگردهای عملیات روانی در قالب های گفت و گو، خبر، تحلیل یا نقد، بسیاری از اخبار جعلی را به خورد مخاطب می دهند و ذهنیت آنها را نسبت به رقیب سیاسی خود تغییر می دهند و آنها را لابه لای بسته های شیک رسانه ای تولید می کنند و ممکن است یک خبر جعلی را که می تواند یک آمار به عنوان مثال در مورد واکسن، در مورد میزان توسعه کشور و یا مصارف باشد از زبان یک منتقد یا یک یادداشت نویس به جامعه القا کنند.

دروغ بگو، جعل کن تا به هدفت برسی!

نوروزپور همچنین یادآور شد: نکته ای که وجود دارد این است که بین کارشناسان و متخصصان شناسایی اخبار جعلی یکی از منابع اصلی مشکوک به تولید اخبار جعلی منابع خبری وابسته به احزاب و جناح های سیاسی و جناح های سیاسی وابسته به دولت‌ها هستند. مخاطبان حداقل باید نسبت به این اخبار وسواس بیشتری داشته باشند؛ چرا که در بین سیاستمداران این ضرب المثل وجود داشته که «دروغ بگو جعل کن تا به هدفت برسی» و این موضوع موضوعی است که جاافتاده و پشتوانه تاریخی هم دارد.دیده ایم که سیاستمداران  برای اینکه رسانه ها مردم را با خود همراه کنند از این راه ها استفاده کرده اند.