«سوم دی‌ماه اینترنت ملی می‌شود». این شایعه‌ای است که از مدت‌ها پیش در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست چرخید و با محدودیت گسترده و اختلال‌های وسیع اینترنت، این شایعه قوت گرفت. درحالی‌که بسیاری از فیلترشکن‌ها از کار افتاده‌اند و دسترسی به اینترنت توسط مردم با مشکل جدی رو‌به‌رو است، سخنگوی دولت همچنان می‌گوید، قصدشان فیلتر کردن نیست و به‌زودی این مشکل برطرف خواهد شد و وزیر ارتباطات هم می‌گوید، «فیلتری در کار نیست و اختلال هم برطرف شده»، اما نظر کارشناسان حوزه فناوری در این‌باره چیز دیگری است.

اختلال یا فیلترینگ گسترده

سخنگوی دولت ظهر دیروز در گفت‌وگو با رسانه‌ها گفت، رویکرد دولت همچنان بر عدم فیلترینگ اینستاگرام است و به‌زودی نیز این مشکل حل می‌شود. همچنین مسئولان دولتی به جای استفاده از کلمه «فیلتر» بارها از واژه «اختلال» استفاده می‌کنند. اما چرا مسئولان ما به‌طور رسمی فیلترینگ گسترده یا ملی شدن اینترنت را اعلام نمی‌کنند؟ زمانی که سراغ کارشناسان و متخصصان این حوزه می‌رویم تا نقطه‌نظرشان را جویا شویم، با تحلیل متفاوتی در قیاس با صحبت‌های کارکنان امر و وزرای دولت ابراهیم رئیسی روبه‌رو می‌شویم.

حامد بیدی، کنشگر دسترسی آزاد به اینترنت درباره اینکه چرا دولت به‌صورت شفاف از ملی شدن اینترنت یا فیلترینگ گسترده سخنی به میان نمی‌آورد، به ما گفت:«طبیعتا به دلیل فشار افکار عمومی، دولت نمی‌خواهد این موضوع به‌صورت رسمی اعلام شود که اینستاگرام و سایر اپ‌ها برای همیشه فیلتر شده‌اند. پیش از این نیز ما با این مشکل روبه‌رو بودیم که هیچگاه هیچ فهرست شفافی از پلتفرم‌های فیلترشده و دلیل فیلتر شدن آنها اعلام نشد. ما هیچ‌وقت متوجه نشدیم بسیاری از آپ‌ها توسط چه کسی و چرا فیلتر شده است. هنوز از یاد ما نرفته است که «تلگرام» توسط یک قاضی به‌صورت موردی و خاص (که هیچ ربطی به مسائل روز نداشت) دستور فیلترینگش صادر شد و همان قاضی یکی دو سال بعد به جرم فساد از مقامش عزل شد و انفصال خدمت گرفت. سخن من این است که این عدم شفافیت باعث شده بسیاری از تصمیمات فراقانونی اتخاذ شود همانطور که اصلا متوجه نشدیم کلاب هاوس چرا و توسط چه نهادی فیلتر شد.»

در انتظار «اینترنت طبقاتی»

برای اینکه متوجه شویم دسترسی کاربران به اینترنت با سختی روبه‌رو است کافی است سری به اینستاگرام یا تلگرام بزنیم. کاهش چشمگیر کاربران شبکه‌های اجتماعی طی یکی، دوماه اخیر کاملا محسوس است. همین امر باعث شده تا شایعه ملی شدن اینترنت به شکل قابل ملاحظه‌ای قوت بگیرد.

حامد بیدی مدیرعامل پلتفرم کارزار در گفت‌وگو با «هم‌میهن» پیرامون فیلترینگ قطعی اینترنت طی روزهای آتی گفت: «ملی شدن اینترنت در برنامه‌های قبلی دولت مصوب شده و هدف مسئولان مربوطه این است که دیر یا زود به این نقطه برسند. اجرایی شدن این ماجرا هم می‌تواند دو بعد داشته باشد؛ یک بعد این است که مسئولان بتوانند به شیوه‌ای تمام فیلترشکن‌ها را از کار بیاندازند و عملا اکثر پلتفرم‌ها از کار می‌افتند. اینطور می‌توان گفت، بخش عمده‌ای از دسترسی مردم قطع خواهد شد. نشانه‌هایی از این اتفاق را از اوایل سال مشاهده کردیم که بسیاری تلاش‌های منظمی کردند تا اختلا‌ل‌هایی ایجاد شود تا کاربرها با فیلترشکن به سایت‌ها وصل شوند. ‎کارشناس‌ها نسبت به این موضوع اعتراض کردند و چندین کارزار اعتراضی نیز رخ داد اما درنهایت به این موضوع رسیدیم که فیلترشکن‌ها نیز در حال از کار افتادن است. شما می‌دانید برای اینکه فیلترشکن‌ها از کار بیفتد، باید «دیتاها»یی که بین شبکه داخلی و شبکه بین‌المللی ردوبدل می‌شود، توسط دولت تحت کنترل قرار بگیرد و رصد شود؛ که به‌نظر می‌رسد این اتفاق نیز تاحدودی رخ داده است. اما در فاز بعدی اتفاقی که پیش‌بینی می‌شود رخ دهد این است که اساسا اینترنت از روی شبکه ملی اطلاعات حذف شود و دسترسی به اینترنت منوط به سلسله‌مراتب و مجوزی شود که بعد از احراز هویت به او دسترسی مشخصی خواهند داد. درواقع این اتفاق همان «اینترنت طبقاتی» است که به نوعی دسترسی‌هایی ازطریق وی‌پی‌ان‌های قانونی به کاربر داده می‌شود و به‌طور مثال دانشجویان و اساتید دانشگاه، دسترسی‌های متفاوتی به اینترنت ملی خواهند داشت. به‌نظر می‌رسد تصمیمات‌اش گرفته شده و به‌زودی به‌صورت رسمی اجرا خواهد شد.»

تغییر دامنه‌ها؛ سرآغاز محدودیت گسترده

بیست و ششم دی‌ماه؛ شاپرک با انتشار نامه‌ای از پرداخت‌یارها خواست در اولین فرصت از دامنه دات‌کام به دامنه دات‌آی‌آر بروند. این تصمیم شاپرک، با شوک کسب‌وکارهای حوزه پرداخت‌یاری همراه شد و این شایعه را قوت بخشید که قرار است به‌زودی سایت‌هایی با دامنه «دات کام» از دسترس خارج شوند که نشانه‌هایی از محدودیت‌های گسترده اینترنت در روزهای آتی است.

کیوان جامه‌بزرگ، عضو هیئت‌مدیره سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران در گفت‌وگو با «هم‌میهن» گفت: «تا جایی که خاطرم است متن نامه شاپرک بیشتر توصیه بوده تا اصلاح. همچنین حکمی هم دیوان عدالت اداری منتشر کرد که شاپرک حق قانون‌گذاری ندارد. در مورد انتقال دامنه‌ها متاسفانه باید بگویم این اتفاق پیشتر رخ داده و حالا بعید نیست این اتفاق رخ دهد که البته کار قانونی نیست. به‌نظر می‌رسد موضوع فیلترینگ همچنان ادامه دارد و بخشی از دولت نیز تصمیم جدی دارند که اینترنت به شکل جدی‌تری فیلتر شود، طوری‌که می‌بینیم بسیاری از مردم ایران، آلوده‌ترین گوشی‌ها را به لحاظ امنیتی در دست دارند چون ده‌ها فیلترشکن ناشناخته نصب کرده‌ایم تا به اینترنت‌جهانی وصل شویم. اما من تصور می‌کنم توانایی اجرایی کوتاه‌مدت و میان‌مدت فیلترینگ گسترده و ملی شدن اینترنت را نداریم. همچنان امیدوارم این فاجعه رخ ندهد و با عقلانیت صحیح تصمیمی بگیرند که اینترنت با محدودیت بیش از این همراه نشود. واقعیت این است که ایزوله کردن کشور در حوزه اینترنت یک فاجعه بزرگ است که حق مشروع شهروندی را از مردم می‌گیرد و ممکن است تبعات و آسیب‌های جدی اجتماعی در برداشته باشد و سرمایه اجتماعی را به‌طور کامل از بین می‌برد. نمی‌توان با الگوی چینی و روسی کار را پیش برد. اگر دولت چین سایت‌های مختلف جهانی را فیلتر می‌کند، قبلش سایت‌ها و اپلیکیشن‌هایی را با امکانات بالا طراحی کرده؛ هرچند من همین محدودسازی چینی‌ها را نیز موافق‌اش نیستم، چون حق دسترسی آزاد را از کاربر می‌گیرد.»

بومی‌سازی سیستم عامل‌ با چه هدفی؟

یکی از صحبت‌هایی که این روزها بیش‌ازپیش در راستای ملی شدن اینترنت می‌شنویم طرح بومی‌سازی سیستم عامل است. طبق گفته وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات تولید سیستم عامل بومی یکی از تکالیفی است که شورای عالی فضای مجازی در سند معماری شبکه ملی اطلاعات برعهده وزارت ارتباطات گذاشته است.

رضا قربانی، عضو هیئت‌مدیره سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران در گفت‌وگو با «هم‌میهن» درخصوص بومی‌سازی سیستم عامل‌ها و تاثیر آن بر آینده شبکه‌های اجتماعی در ایران گفت: «ما به اندازه انگشتان دو دست، سیستم عامل داریم. ویندوز برای دسکتاپ، اندروید و «آی‌او‌اس» برای موبایل و همینطور «مک و اس» برای موبایل و لپ‌تاپ طراحی شدند. در کنارش سیستم عامل‌هایی چون لینوکس و « زد او اس» هم هستند که زیاد مرسوم نیست. چینی‌ها هم سراغ این ماجرا رفتند که یک سیستم‌عامل مستقل بسازند. گوشی‌های چینی اما هنوز از سیستم‌عامل اندروید آمریکایی استفاده می‌کنند. سیستم‌عامل‌ها پیچیدگی بسیاری دارند و به این راحتی نیست که طی یکی، دو سال بتوان سیستم‌عامل تولید کرد. با قاطعیت می‌گویم بومی‌سازی سیستم عامل اشتباه محض است و قابلیت اجرایی شدن ندارد. اگر مسئولان می‌خواهند از کسب‌وکاری حمایت کنند، بسیار کار پسندیده‌ای است به‌شرطی‌که پول بیت‌المال صرف چنین کاری نشود. گوگل، ماکروسافت هم با پول بیت‌المال به چنین جایگاهی نرسیده‌اند بلکه عملا یک کسب‌وکار شخصی بود که رشد کرد.» قربانی درخصوص اینکه دولت برای بومی‌سازی سیستم عامل دنبال چه هدفی است، گفت:«مسئولان تصورشان این است که باید پیش‌دستی کنند که اگر گوگل دسترسی ما را بست، دچار مشکل نشویم.» همچنین محمد کشوری، کارشناس فناوری اطلاعات نیز درخصوص بومی‌سازی سیستم عامل معتقد است، باتوجه به عدم شفافیت دولت در این زمینه نمی‌توان اظهارنظر دقیقی داشت: «بومی سازی سیستم‌عامل از اقدامات طرح کلان شبکه ملی اطلاعات است و سال ۹۹ تصویب شده است. اینکه تصور دولت از تثبیت سیستم‌عامل بومی چیست، نامشخص است چراکه توضیح دقیقی در این خصوص نداده‌اند. سیستم‌عامل‌های اصلی طبعا آیو‌اس و اندروید هستند که برپایه اندروید سیستم عامل‌های دیگری هم پایه‌گذاری شدند. ظاهرا دولت یا افرادی می‌خواهند وابستگی به اندروید را به‌حداقل برسانند.»